Rác nhựa đại dương đến từ đâu? Ai chịu trách nhiệm?

Rác nhựa đại dương đang là một trong những khủng hoảng môi trường cấp bách nhất toàn cầu. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ nguồn gốc thực sự của vấn đề, phân tích trách nhiệm các bên liên quan và gợi mở những giải pháp thiết thực dựa trên số liệu và dẫn chứng khoa học.

Rác nhựa đại dương: Thảm họa âm thầm từ đất liền

Những hình ảnh về sinh vật biển mắc kẹt trong lưới nilon, hay bãi biển ngập tràn chai nhựa không còn xa lạ. Nhưng mấy ai biết rằng, hơn 80% rác nhựa đại dương lại đến từ chính chúng ta – cư dân đất liền. Đây không còn là chuyện của riêng ngành thủy sản hay các tổ chức bảo vệ môi trường, mà là hồi chuông cảnh tỉnh về lối sống, tiêu dùng và trách nhiệm của cả xã hội.

Theo báo cáo năm 2023 của UNEP (Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc), mỗi năm có khoảng 11 triệu tấn rác nhựa đổ ra đại dương, tương đương với việc mỗi phút lại có một xe tải chở đầy nhựa xả thẳng xuống biển. Trong số đó, phần lớn đến từ đô thị, sinh hoạt cá nhân và ngành công nghiệp sản xuất nhựa – không phải từ hoạt động hàng hải như nhiều người vẫn nghĩ.

Tình trạng này không chỉ tàn phá hệ sinh thái mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến chuỗi thực phẩm, du lịch, kinh tế và sức khỏe con người. Nhưng câu hỏi lớn hơn là: trách nhiệm thuộc về ai khi ô nhiễm nhựa đại dương không còn là “sai lầm vô ý” mà là hệ quả tất yếu của cả hệ thống?

Các yếu tố chính gây ra rác nhựa đại dương

Không thể giải quyết một vấn đề nếu không truy đến tận gốc. Đối với rác nhựa đại dương, cần nhìn nhận các yếu tố chủ chốt sau đây đang khiến vấn đề này trở nên trầm trọng:

1. Xả rác nhựa không kiểm soát từ đất liền

Theo World Bank, hơn 70% lượng rác thải nhựa đại dương có nguồn gốc từ các hoạt động sinh hoạt đô thị, như:

• Bao bì thực phẩm, ống hút, túi nylon từ các khu dân cư
• Rác vỉa hè, chợ, quán ăn không được thu gom đúng cách
• Rác từ sự kiện, lễ hội ven biển

Phần lớn rác này theo dòng mưa, sông suối rồi đổ ra biển.

2. Hệ thống quản lý chất thải yếu kém

Nhiều quốc gia đang phát triển, bao gồm Việt Nam, chưa có đủ hạ tầng và công nghệ để phân loại, xử lý hoặc tái chế nhựa hiệu quả. Chỉ khoảng 9% nhựa toàn cầu được tái chế – phần còn lại bị chôn lấp hoặc trôi dạt ra môi trường.

3. Ngành công nghiệp nhựa thiếu trách nhiệm

Nhiều doanh nghiệp sản xuất nhựa, đặc biệt trong lĩnh vực FMCG (hàng tiêu dùng nhanh), vẫn duy trì mô hình dùng một lần – bỏ đi. Không ít công ty chưa thực hiện trách nhiệm mở rộng nhà sản xuất (EPR), đùn đẩy toàn bộ chi phí xử lý cho nhà nước và người tiêu dùng.

4. Thói quen tiêu dùng thiếu bền vững

Lối sống tiện lợi – dùng xong bỏ – là nền tảng khiến rác nhựa đại dương bùng phát. Người tiêu dùng chuộng sản phẩm rẻ, tiện, không quan tâm đến hậu quả môi trường, trong khi các lựa chọn bền vững vẫn còn ít, đắt đỏ hoặc không phổ biến.

5. Thiếu chế tài pháp luật nghiêm khắc

Tại nhiều nước, việc xả rác nhựa ra môi trường chưa bị xử lý đủ nghiêm. Nhiều hành vi xả thải trái phép chỉ bị phạt nhẹ hoặc không bị phát hiện, tạo ra tâm lý “nhờn luật”.

→ Những yếu tố trên đang kết hợp lại thành một vòng xoáy ô nhiễm không thể đảo ngược nếu không có sự thay đổi toàn diện từ chính sách đến hành vi cá nhân.

Ai đang góp phần gây ra rác nhựa đại dương?

Có một sự thật khó chối cãi: phần lớn chúng ta đều đã và đang vô tình tiếp tay cho rác nhựa đại dương mỗi ngày, từ chiếc ống hút cà phê buổi sáng đến túi nilon đựng đồ mua vội. Nhưng vấn đề không chỉ nằm ở thói quen tiêu dùng. Đằng sau lượng rác nhựa khổng lồ trôi dạt ra đại dương là một chuỗi các chủ thể với mức độ trách nhiệm khác nhau – từ cá nhân cho đến hệ thống toàn cầu.

Phân tích trách nhiệm theo từng nhóm tác nhân

Để giải quyết tận gốc, cần “điểm mặt gọi tên” từng nhóm đang góp phần tạo ra và duy trì tình trạng ô nhiễm nhựa biển như sau:

1. Cá nhân – Người tiêu dùng cuối cùng

Đây là mắt xích cuối nhưng lại đóng vai trò then chốt:

• Thói quen tiêu dùng nhựa 1 lần: túi nylon, ly nhựa, đồ ăn mang đi...
• Thiếu ý thức phân loại rác tại nguồn
• Hành vi xả rác bừa bãi, đặc biệt ở khu vực ven sông, ven biển

Theo khảo sát của Ocean Conservancy, trong các chiến dịch làm sạch biển, hơn 70% rác nhặt được là đồ nhựa tiêu dùng.

2. Doanh nghiệp – Đặc biệt là các hãng FMCG và logistic

Đây là tác nhân “ẩn” nhưng có ảnh hưởng sâu rộng:

• Thiết kế sản phẩm khó tái chế, chủ yếu là nhựa tổ hợp
• Không thực hiện trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR)
• Quảng bá các sản phẩm dùng một lần thay vì đầu tư vào mô hình tái sử dụng

Ví dụ: Chỉ 10 tập đoàn toàn cầu (Unilever, Coca-Cola, Nestlé...) chiếm hơn 60% bao bì nhựa tiêu dùng hàng năm – theo báo cáo của Break Free From Plastic 2022.

3. Nhà nước – Chính phủ và chính quyền địa phương

Chính sách yếu kém hoặc thiếu đồng bộ khiến vấn đề rác nhựa đại dương bị “thả nổi”:

• Luật xử lý rác thải chưa đủ răn đe
• Thiếu chính sách thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn
• Chậm trễ trong cấm hoặc hạn chế nhựa dùng 1 lần

→ Việt Nam đã có Chiến lược quốc gia về quản lý rác thải nhựa đến năm 2030, nhưng việc triển khai vẫn chậm và thiếu chế tài kiểm soát rõ ràng.

4. Quốc tế – Hệ thống thương mại và tái chế toàn cầu

• Rác nhựa chuyển từ nước giàu sang nước nghèo: Sau lệnh cấm nhập phế liệu của Trung Quốc (2018), lượng lớn rác nhựa đổ vào Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam.
• Thiếu cơ chế ràng buộc về trách nhiệm toàn cầu: Công ước Basel mới chỉ điều chỉnh phần nhỏ trong dòng chảy rác thải nhựa xuyên biên giới.

5. Yếu tố tự nhiên và sự thiếu kiểm soát

• Mưa lớn, gió bão khiến rác ở bãi rác lộ thiên bị cuốn ra sông
• Hệ thống thoát nước đô thị chưa tách rác, thiếu lưới chắn nhựa

So sánh mức độ trách nhiệm giữa các nhóm

→ Trong đó, doanh nghiệp và nhà nước có khả năng tác động lớn nhất nếu có quyết tâm chính trị và chiến lược hành động rõ ràng. Tuy nhiên, thay đổi phải bắt đầu từ ý thức cá nhân và cộng đồng – nơi tạo ra áp lực xã hội để thúc đẩy các bên còn lại hành động.

Hệ quả khôn lường của rác nhựa đại dương

Một túi nylon bạn vứt đi hôm nay có thể trôi dạt trên biển suốt 500 năm. Trong suốt quãng thời gian ấy, nó không chỉ là “vật thể lạ” vô hại mà trở thành nguồn gây chết chóc cho sinh vật biển, gián tiếp đe dọa cả sức khỏe con người. Tác động của rác nhựa đại dương không còn ở mức tiềm ẩn – chúng đã hiện hữu, đo lường được và ngày càng nghiêm trọng.

Những ảnh hưởng đã được chứng minh

1. Tác động sinh thái: giết chết sinh vật biển

• 100.000 sinh vật biển lớn chết mỗi năm vì nuốt hoặc mắc kẹt trong rác nhựa, theo UNEP.
• Hơn 90% chim biển được phát hiện có nhựa trong dạ dày.
• Vi nhựa đã được tìm thấy trong cá, tôm, sò – cả ở vùng biển sâu lẫn ven bờ.

→ Rác nhựa không chỉ gây thương tích trực tiếp mà còn làm giảm khả năng sinh sản, rối loạn nội tiết ở động vật biển.

2. Nguy cơ đối với sức khỏe con người

• Vi nhựa đi vào chuỗi thực phẩm thông qua hải sản, muối biển, nước uống.
• Năm 2021, các nhà khoa học phát hiện vi nhựa trong máu người và nhau thai.
• Nghi ngờ vi nhựa liên quan đến viêm ruột, rối loạn nội tiết và ung thư – tuy còn đang nghiên cứu, nhưng là dấu hiệu cảnh báo sớm.

3. Thiệt hại kinh tế

• Theo OECD, thiệt hại từ rác nhựa đối với ngành du lịch, đánh bắt và hàng hải toàn cầu ước tính 13 tỷ USD/năm.
• Chi phí thu gom, xử lý rác nhựa trôi dạt trên biển tốn kém hơn gấp nhiều lần so với ngăn chặn từ đầu nguồn.
• Việt Nam cũng chịu thiệt hại không nhỏ khi nhiều bãi biển bị du khách quay lưng vì tình trạng ô nhiễm rác nhựa.

4. Ảnh hưởng đến cộng đồng ven biển

• Người dân vùng biển chịu tác động kép: vừa giảm nguồn thu từ đánh bắt, du lịch, vừa sống trong môi trường ô nhiễm kéo dài.
• Ngư cụ bị tắc nghẽn do rác nhựa, tàu thuyền bị hư hại vì vướng túi nilon, dây nhựa.

Rủi ro lâu dài: không chỉ là chuyện môi trường

• Khả năng tích tụ vi nhựa trong hệ sinh thái có thể gây đột biến gen, làm biến đổi cấu trúc chuỗi thức ăn biển.
• Nguy cơ “không đảo ngược” nếu không hành động sớm: theo ước tính, đến năm 2050, sẽ có nhiều nhựa hơn cá trong đại dương (tính theo trọng lượng) – theo báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới.

→ Rác nhựa đại dương không đơn thuần là vấn đề môi trường – nó là mối đe dọa tới an ninh lương thực, kinh tế và y tế toàn cầu nếu không được kiểm soát ngay từ bây giờ.

Trách nhiệm không của riêng ai: Giải pháp theo từng nhóm

Không có một "siêu anh hùng" nào có thể một mình dọn sạch đại dương khỏi rác nhựa. Cũng như không có một giải pháp duy nhất đủ mạnh để xoay chuyển tình thế. Để giảm thiểu rác nhựa đại dương, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa cá nhân, doanh nghiệp, nhà nước và cả cộng đồng quốc tế – mỗi bên đóng một vai trò không thể thay thế.

Khuyến nghị hành động theo từng nhóm trách nhiệm

1. Cá nhân – thay đổi bắt đầu từ thói quen nhỏ

• Giảm dùng nhựa 1 lần: mang theo bình nước cá nhân, túi vải, ống hút inox
• Phân loại rác tại nguồn, đặc biệt là nhựa và thực phẩm
• Không xả rác xuống cống, sông, biển, nhất là khi du lịch
• Tham gia các chiến dịch làm sạch biển hoặc nâng cao nhận thức cộng đồng

→ Một gia đình 4 người có thể giảm 30kg nhựa/năm chỉ bằng việc không dùng túi nylon khi đi chợ.

2. Doanh nghiệp – đổi mới từ khâu thiết kế

• Thiết kế bao bì dễ tái chế, hạn chế nhựa tổ hợp, không cần thiết
• Áp dụng trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) đúng luật
• Xây dựng hệ sinh thái thu hồi – tái chế thay vì bán rẻ trách nhiệm cho bên thứ ba
• Đầu tư vào mô hình đóng gói tuần hoàn như Refill, Zero Waste, thuê bao bao bì...

3. Chính phủ – luật hóa và thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn

• Ban hành lệnh cấm có lộ trình đối với nhựa dùng một lần (túi nylon, ống hút)
• Tăng mức phạt với hành vi xả thải trái phép hoặc xử lý sai quy định
• Hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi mô hình bao bì bền vững qua ưu đãi thuế
• Đầu tư hệ thống thu gom – phân loại – tái chế rác nhựa quy mô đô thị & nông thôn

→ Tại Việt Nam, Nghị định 08/2022/NĐ-CP đã quy định chi tiết trách nhiệm EPR bắt buộc từ 2024.

4. Cộng đồng quốc tế – hành động xuyên biên giới

• Ký kết và thực thi Công ước quốc tế về rác thải nhựa đang được Liên Hợp Quốc thúc đẩy (dự kiến hoàn tất năm 2025)
• Thiết lập cơ chế chia sẻ chi phí & công nghệ tái chế, thay vì đẩy rác sang nước nghèo
• Cấm xuất khẩu rác nhựa không thể xử lý nội địa theo quy định Basel

Kịch bản tích cực nếu hành động ngay từ hôm nay

Nếu toàn cầu cắt giảm 80% rác nhựa xả ra biển vào năm 2040, theo báo cáo của UNEP (2023), chúng ta có thể:

• Giảm tới 700 triệu tấn nhựa tích tụ trong đại dương
• Tiết kiệm hơn 70 tỷ USD chi phí xử lý và thiệt hại kinh tế
• Tạo thêm hàng triệu việc làm xanh trong lĩnh vực tái chế – thiết kế bao bì

→ Cơ hội vẫn còn, nhưng cánh cửa đang dần khép lại nếu tiếp tục chần chừ.

Những con số và pháp lý cần biết về rác nhựa đại dương

Rác nhựa đại dương không còn là vấn đề “mơ hồ” mà đã được lượng hóa bằng các số liệu cụ thể. Việc hiểu rõ quốc gia nào xả thải nhiều nhất, quy định pháp luật ra sao, và xu hướng toàn cầu đang chuyển động như thế nào là cơ sở quan trọng để đưa ra hành động phù hợp – ở cả cấp độ cá nhân lẫn chính sách.

Top quốc gia xả thải rác nhựa ra biển nhiều nhất

Theo nghiên cứu đăng trên Science Advances và dữ liệu từ Our World in Data:

Việt Nam nằm trong nhóm 10 quốc gia xả rác nhựa ra đại dương nhiều nhất, chủ yếu do:

• Hệ thống thu gom rác chưa đồng bộ
• Rác đổ thẳng ra sông rồi ra biển
• Thiếu ý thức phân loại tại nguồn

Pháp luật Việt Nam về xử lý rác nhựa

Việt Nam đã bắt đầu xây dựng khung pháp lý cho vấn đề rác thải nhựa đại dương với các điểm nổi bật:

1. Nghị định 08/2022/NĐ-CP

• Áp dụng trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) từ 2024
• Doanh nghiệp bắt buộc thu hồi/tái chế bao bì nhựa theo tỷ lệ

2. Luật Bảo vệ Môi trường 2020

• Quy định phân loại rác tại nguồn bắt buộc từ 2025
• Cấm dần một số sản phẩm nhựa dùng 1 lần

3. Chiến lược Quốc gia về quản lý rác thải nhựa đến năm 2030

• Mục tiêu giảm 75% rác thải nhựa ra đại dương
• 100% siêu thị không dùng túi nylon khó phân hủy từ 2025

→ Tuy có nền tảng, nhưng việc thực thi còn yếu, chế tài chưa đủ sức răn đe, nhiều địa phương chưa triển khai hiệu quả.

Xu hướng toàn cầu: từ cấm đến chuyển đổi kinh tế tuần hoàn

Các nước tiên tiến đang chuyển mạnh từ chính sách cấm đoán sang xây dựng mô hình tuần hoàn nhựa, trong đó nhấn mạnh:

• Thiết kế để tái sử dụng ngay từ đầu
• Đầu tư công nghệ tái chế hóa học (Chemical recycling)
• Chính sách hoàn thuế/ưu đãi cho doanh nghiệp xanh

Một số điểm nhấn:

• EU cấm hoàn toàn đồ nhựa dùng 1 lần từ 2021
• Canada, Kenya, Rwanda có mức phạt cực cao cho hành vi sử dụng/tàng trữ túi nylon
• Hơn 160 quốc gia đã ban hành chính sách kiểm soát rác thải nhựa ở các mức độ khác nhau

→ Việt Nam cần tăng tốc theo xu hướng này nếu không muốn bị bỏ lại trong cuộc chiến chống rác nhựa đại dương – vừa để bảo vệ môi trường, vừa đảm bảo hội nhập thương mại quốc tế.

Rác nhựa đại dương có nguồn phát sinh chủ yếu từ sinh hoạt đô thị, hành vi tiêu dùng nhựa dùng một lần, và thiếu kiểm soát hệ thống từ chính quyền. Trách nhiệm thuộc về nhiều nhóm gồm cá nhân, doanh nghiệp, nhà nước và cộng đồng quốc tế, và chỉ cá nhân không thể giải quyết nếu thiếu chính sách mạnh và doanh nghiệp không đổi mới thiết kế – sản xuất. Giải pháp hiệu quả nằm ở sự hợp tác đa bên, từ thay đổi thói quen đến hành lang pháp lý. Nếu bạn là người tiêu dùng – bạn có thể bắt đầu bằng việc giảm nhựa dùng một lần. Nếu bạn là doanh nghiệp hoặc nhà hoạch định – hãy cân nhắc ngay chiến lược EPR, tái chế và minh bạch.

FAQ

Có nên nghiêm cấm hoàn toàn túi nylon và ống hút nhựa?

Việc cấm là cần thiết, nhưng phải đi kèm chính sách khuyến khích vật liệu thay thế thân thiện và hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi.

Tại sao doanh nghiệp vẫn chưa thực hiện EPR dù luật đã có hiệu lực?

Doanh nghiệp còn thiếu nhận thức, lo ngại chi phí tăng, hoặc chưa có hướng dẫn chi tiết về báo cáo và kiểm tra tuân thủ.

Ai là người nên khởi xướng hành động đầu tiên?

Người tiêu dùng là mắt xích khởi đầu – thay đổi nhỏ như dùng túi vải hay bình nước cá nhân tạo hiệu ứng lan tỏa lớn trong xã hội.

Kinh tế tuần hoàn giúp giảm rác nhựa thế nào?

Kinh tế tuần hoàn ưu tiên thiết kế để tái sử dụng, tái chế cao, tối thiểu hóa phát thải – giảm áp lực xử lý rác nhựa và rủi ro cho đại dương.

Khi nào mới thấy hiệu quả từ hành động giảm rác nhựa?

Hiệu quả rõ rệt có thể thấy sau 3–5 năm nếu các nhóm đồng hành nghiêm túc và chính sách được thực thi nhất quán.